Saya pa Hmun le tu lio Kan kawlram kong

A ra lai mi election ah Chin mi dirhmun he pektlai in, ruahnak le lung duh bia ka ra tial duh ve. 

Kawl party (NLD) vote (mae) pek ding le Chin party pawl vote pekding kong group ah siseh, FB ah siseh kan ruahnak langhter cio asi. Ruahnak tial mi cio ah phu 2 in then khawh asi.

1. Chin party pawl vote pek ding a ti mi le, 

2. A tu lio cu NLD vote kan pek rih ding asi ati mi phu asi. 

NLD vote pekding asi ati pawl nih argument an tuah mi cu, a tu lio cu Kawlram thlen hmasa aherh. Kawlram thlengnak a chuahpi kho ding cu DASSK le NLD lawng asi. NLD nih USPD hi tei hmasa sehlaw, acoza ser kho sehlaw, Kawlram hi Democracy ah sersiam hmasa seh. Kawlram Democracy kan ngah hnu ah Chin party pawl cu kan dirhding asi/ kan thawng ter ding asi. Chin party nih Kawlram pi thlen nak ding zeihmanh a tuah kho lai lo.  NLD vote kan pek lo ahcun, kan vote a vaivuan lai/ a then dih lai ii, USPD nih a tei sual lai ti dueh asi.

A cheu nih Chin party pawl vote kan pek duh ko nain, party an tam tuk, a ho  dah kan zumh lai, an mah le anmah hmanh an lung a rual lo, cu caah zei party hmanh kan zumh hna lo. Minphuin an dawh taktak ahcun zei ruang ah an i fomh kho lo, zei ruang dah an i kianh kho lo? timi zong a um leng. 

A cung lei pawl hi a hman mi a tampi ko.

Conclusion kan tuah ahcun (Bia kan funhtom ahcun),

Atu thil acang mi hi, kan dirhmun asi ko. Kan chim leng zong ah Chin party pawl zong an i funtom kho lai lo, party pakhat ah an ra chuah kho lai lo, party pakhat le pakhat zong hmunhma an kianh hlei lai lo. Rawn (Kawl) party pawl vote pek lo ding timi zong asi kho lai lo. NLD lawng vote kan pek lai/ USPD nan pek lai lo ti zong a ngah lai lo.  (This is the situation we are in, and we need to face the reality. This is part of Democracy process). 

Chin ram ah Chin party a tam tuk timi zong hi lung rawk ding asi leng lo. Constituency pakhat (Mae sandah ne pakhat) ah candidate (palai aa cuh mi or kuzale) pa 5, 6 hrawng (rawn (Kawl) party in pa 2, Chin party in pa 3) lawng asi. A cheu cu local party pawl an si (ZCD, Khumi, Asho Chin party, Mro, Mara party ti btk). Mah cu pei Democracy multi-party system kan ti mi cu asi cu. 

Chin mi cu unau chungkhat he a ttanti mi miphun kan si ruangah, ram dang um mi nih, cu tin vote pekding asi tiin kan chim leng/ kan tial leng zong khua lei um mi nih, an mah he unau nai dueh theih hngalh dueh mi sin ah vote cu an thlah dih  ko lai. Cu cu hrial khawh asi lo, thil asi ning bak asi.

Mah vialte kan buai mi chung in luat khawh nak a phi (solution) ka ra chuahpi duh. 

Malaysia, Sarawak pawl (Sarawakian) pawl sinin fimcawn hna uhsih ti in kan sawm duh hna.

Sarawak state cu East Malaysia (Borneo Island ah aum mi asi). West Malaysia hi a hlan ah cun Malaya ti in auh asi. Malaya cu 1957 kum ah Mirang (UK) uknak in independent a ngah mi asi. East Malaysia asi mi Saba le Sarawak cu 1963 kum ah Mirang sinin independent an ngah veve. Cu lio ah an mah nakin a ngan dueh mi Indonesia an ra tih hna ii, Saba, Sarawak, Singapore le Malaya entity pali komh in Federation of Malaysia cu 1963 kum ah an ra ser (cu lio ah UN General Secretary asi mi U Thant hmai ah min an ra thut ti). 1965 ah Singapore cu Malaysia in a chuah ii amah te ram pakhat in a dir. Saba, Sarawak, Malaya pa 3 komh in Federation of Malaysia cu nihin ni tiang Malaysia tiin Federal system in an um ti.

1957 in nihin ni tiang Malaysia ah a coza aser mi political party (ruling parties) hna cu UMNO (United Malays National Organization), MCA (Malaysian Chinese Association), le MIC (Malaysian India Congress) hna nih Barisan Nasional timi BN coalition asi. UMNO cu Dr. Mahathir te party asi. Nihin ni tiang Vuncichok (Prime Minister) a tuan peng mi an si.  

Sarawak pawl an ra fim tuk ka ti duh nak cu, West Malaysia ih a um mi Ruling party pawl cu Sarawak state ah alut an siangh hna lo. Sarawak state ahcun kan mah Sarawak miphun party pawl nih kan dir lai, West Malaysia ah aum mi political party pawl nan ra luh a herh lo an ra ti hna. 1963 in nihin ni tiang UMNO, MCA le MIC cu Sarawak state ah an luh lo (an dir lo). An mah Sarawak pawl nih an dirh mi political party cu pa 10 leng a um. Party pakhat chung ah anni si, an buai i party pa 2, 3 ah an ni then mi party zong a um leng. Party zeizarh aa then zong ah/ a tam zong ah  apoi lo, Malay party pawl a um lo caah, a tei mi cu Sarawak miphun party a si thiamthiam. Cu caah, party ih then hlah uh, kan vote aa then dih lai ii, Malay party pawl nih a kan tei lai timi issue an ngei ti lo. Multi-party democracy system kan ti ko tum ih, Chin party pawl ih fomh dih uh, palai ih cuh ding mi ih kiangh uh timi a herh ti lai lo. Sarawak state ah West Malaysia party a um lo zong ah, Federal government an ser tikah, Sarawak ah atei mi party hruai tu pawl tel lo in, Malaysia acozah a ser kho lo. State pi pakhat telh lo in acoza ser khawh asi lo. Sarawak party chung in a tlawnbik pa 2 cu Malaysia pumpi ih Federal Cabinet minister (vunci) rian an ngah ve leng mang.

Sarawak bantuk in self determination a ngei ve mi Saba state ah cun, West Malaysia ih ruling party (party angan taktak pawl) an luh, an dir ruang ah, Saba state zong ah UMNO pawl nih coza an ser thiamthiam. An mah Saba miphun pawl nih an dirh mi party pawl cu a thawng kho ti lo. State chief minister ciocio ah Saba Chief minister cu UMNO party ih state level asi i, Federal level (Ram pumpi) ih UMNO Chairman he cu an dirhmun ai thlau tuk. A kuttang um mi (subordinate) asi. Sarawak ih Chief minister pa cu UMNO chairman pa ih a kuttang minung (subordinate) asi ti lo. UMNO party chairman pa bantuk in Political party pakhat ih chairman pakhat asi ve. Saba vuncichok le Sarawak vuncichok pa cu a ho dah raltha ngai in rian a tuankho/atuan ngam dueh lai timi cu a fiang tuk mi asi. NLD Chin state chairman position le NLD national Chairman position cu ai thlau tuk, atihzah aherh hrimhrim, a nawl lo in zei hmanh a tuah ngam lai lo. Kawlram constitution thlen in state vialte Federal system le self determination kan ngah zong ah Kawl party nih Chin state ah acoza a ser ahcun, Kawl kuttang in kan laut kho lo, Kawl pawl a bia mi, saya saya a va ti pengmi miphun kan si hnga.

Chin mipi nih kan ruahnak , kan lungput kan thlen aherh cang (paradigm shift). Sal lungthing, mi kuttang um duhnak lungthing hi kan kaltak ding asi cang (Colonial mentality). Atu lio nan ra tial cio mi ah, Chin party nih zeihmanh an tuah kho lai lo, NLD lawng nih Ram pumpi athlen kho lai. NLD asi loah USDP lawng nih Kawlram cu an hruai khawh lai timi hi NLD vote pek a tha ati mi nih an chim bik mi asi. A suilam cu Kawl pawl party lawng nih Kawlram acoza ser kho ding, Kawlram athlen kho ding an si, kan nih cu zeihmanh kan si lo, zeihmanh kan tuah kho lai lo ti nak asi. Chin mi nih kan ngeih ding mi lungput cu, kan nih Chin mi cu Kawl kuttang a um ding kan si lo. Kawl mi nih pek mi lawng a la ding mi kan si lo, Kawlram a uk ve ding, a thlen ve ding mi kan si. Shan, Kachin, le Kawl pawl he komh in Kawlram (Union of Burma) a ser tu (a hringso tu) kan si. Kawlram hi kan mah hrimhrim a ngeitu kan si ve, Chin mi zong nih kan huai tlangcung mi pawl le Kawl pawl he lungrual tein Kawlram kan uk ve lai timi lungput /ruahnak kan ngeih ding asi. Kan mah miphun party kan thawngter lawng ah Kawl nih a kan tizah lai. Rawn party lawng ah vote kan pek dih lai timi cu Kawlram pi uk ve kho nak lam (opportunity) kan ngeih i kan give up (kan thlah) mi he ai lo.

Kum 60 leng experiences nih akan cawnpiak mi cu, minung pakhat zumh ruang ah, kan hmailei kan miphun sinak vialte miphun dang kut ah ap ding asi lo timi hi asi. Rawn ahcun NLD nih tei seh, ti hi kan duh cio mi asi. A tei zong  a tei te ko lai ti hi, keimah pumpah in zumhnak ka ngei. DASSK zong amah pumpah cu kan zumh i kan bochan ko. Asi nain minung pakhat lawng bochan in kan miphun kongkau ah kan ap dih ding cu a ruah in ruah awk asi lo. NLD party chung zong ah amah lawng nih nawl ngeihnak angei lai lo. Kawl pawl hi zumh thluk ding an si lo timi hi ka nawlh than lai. NLD nih atei ahcun azei poah kan caah a tha cang lai ti in 100 ah 100 zumh dihding asi lo. 

88 lio ah kan huai Kawl politician pawl sin ah Democracy ngah ding kan zuam lio ah kan nih tlangcung mi pawl kan duh mi federal/ self determination, nu hrin covo pawl kong zong kan ruah chih/ kan ceih chih cang lai tiah kan ti hna tikah, atu cu nan nih pawl (Taingzinta pawl) rights kong ra chim rih hlah uh, kan zapi in democracy ngahkhawh ding kan zuam hmasa lai. Democracy kan ngah hnu ah tlangcung mi kong kan ceih te lai tiah a kan ti ton hna. Cu tin a kan ti hna tikah, Kawl pawl cu kannin zumh hna lo, atu lio nan duh nin (Kawl mi duh nin) in kan um ii, kan mah duh mi pakhat hmanh kan chimh kan rel lo ahcun, Democracy ngah hnu zong ah "cu lio ah zei hmanh nan chim lo, cu ee kha ee, hi zarh lawng hi kan nin pek khawh mi asi" nan kan ti te lai ee tiin kan ra ti ton hna. A tu zong, a tu lio cu Kawlram thlen hmasa ding asi caah NLD ah vote kan pek dih lai, NLD an ngah ahcun kan duh mi vialte a kan pek dih hna lai ti mi cu dreaming asi ko. An mah kut ah kan miphun sinak kan ap dih hnu in an mah Kawl party pawl nih Chin mi kan duh mi vial te a kan tuah piak hna lai timi hi asi kho lo mi asi. Kan mah tein Kawl mi nih ra kan uk ko uh, nan duh poah in ra kan tuah ko uh kan timi he ai lo. 

Kawlram thlennak ding cu acoza, tlangcung hriam tlai phu le political party pawl nih tuah ding mi Political dialogue lawng in a thlen kho lai. PD tlamtling te in tuah kho ding hi kan zapi in tha kan pek ding asi. 

1988 azeikhin lio ah CNU (Chin National Union) (seventies hnu lei  ahmasa bik Chin political organization asi) dirh a ra si. Atu lio CNF Chairman a tuan lio mi Pu Nang Lian Thang hi Chairman, Dr. Lian Sakhong hi Secretary, Salai Ram Ling Hmung (tleicia) Assistant Secretary, ca tial tu cu Joint Treasurer ka ra tuan. Senior Gen Saw Maung nih aana a lak hnu ah election kan tuah piak hna lai, political party form cio uh a ti hnu in, CNLD (Chin National League for Democracy) cu form asi. Kei tu cu acoza riantuan ka si ruang ah a min in ka tel pi kho ti hna lo nain meeting ka va kai ve tong, an upa pawl he ruahnak kan hrawn ti thio. Cu lio ah ruahnak kan ngeih mi cu, tlangcung mi vialte nih kan ramkulh cio ah political party kan dirh lai, kan ramkulh cio ah acoza ser kho ding kan zuam lai. State kip ih tlangcung party vialte coalition kan ser lai. Cu tin kan tuah kho ahcun, Kawlram pumpi a coza ser nak ah siseh, upadi suai nak ah siseh, azici mi biachah nak kip ah nawl ngeitu (Key tlaih tu or King maker) kan si lai timi hi asi. Tlangcung mi vialte nih a tu ka chim nin in kan lungrual taktak ahcun, Kawlram pumpi political stage ah nawl ngei tu kan si peng kho lai.  Atu cu kan thinglung kan ruahnak hrimhrim ah Kawl kuttang kan um ding asi, Kawl mi lak ah a kan zawn ruah dueh mi, akan theihthiam dueh mi, a kan dawh dueh mi party (NLD) hna he kan ih komh ding asi ti mi hi asang bik ah kan ruah khawh mi asi ko rua.

Ka chim cia ban, a tu cu Kawl party zong Chin ram ah an um dih cang, vote pek hlah uh ti zong a ngah lai lo. Cu ve thiamthiam in NLD lawng vote kan pek lai ti zong a ngah lai lo. Kan vote cu a then dih ko lai. Keimah duhning si kho seh law cu rawn party hi pakhat hmanh Chin ram ah a um a herh lo. Cu tin kan ti ruang ah Kawl party kan duh lo tinak asi lo. Micheu nih, "Chin ram kulh ah rawn party upa pawl cu Chin mi an si ko, Chin party zong Chin mi an si ko, ai khat ko" an ti tawn. Asi nain, Chin party pakhat ih CEC member pawl le Chin state ih NLD or USDP committee pawl cu political standing ah an level a thlau tuk. Zei cah ti ahcun, Chin party CEC committee cu, party policy a ngei tu/ a tlai tu asi. A herh ninin, Chin mipi he ai tlak nin in party policy a thlen kho tu an si. Asi nain, Chin state ih Rawn party (NLD, USDP) state level committee cu policy tlai tu asi lo, rawn party ih policy nin in rian tuan tu ding asi. HQ nih a suai mi policy zulh in riantuan tu ding an si.

 

Notes:

Early 2000 in mid 2007 (over 7 years) Sarawak State, Miri khua (Next to Brunei) ah Curtin University of technology ah lecturer rian ka tuan. University ih staff (Lecturers & admin office staff) committee (CAR = Curtin Alumni and Staff Relation) Committee ah Chairman kum 5 ka tuan. University ih Board of Management ah a tel mi state minister pawl he naih niam tein hoikomh khawhnak caan tha ka ngei.  Sarawakian pawl hi, kan nih Chin mi bantuk holh adang mi tete (dialects) 33 an ngei. Krifa an tam. An miphuin hmechunh nak cu Vakok asi. kan nunphun zong kan i lo pah mi atam pi. Lai lam bantuk rua in lam mi zong an ngei (Wah hngaih akah), Lai zu bantuk zong an ngei (Tuah an ti). Kan muisam zong kan ni lo pah i, an ka dawh ngai.  Sarawak politics kong ka hlahhlai (I followed Sarawak politics), politician pawl he kan i kom, vunci pawl (Federal and state level government ministers) he tha te in kan i kom, an inn ah rawl ei sawm, bia ruah tiang in kan i kom hna. 2007 kum Australia ah scholarship ka nagh ruang ah University rian phuahnak ca ka tial i a ruah hlan ni ni khat cu ka office ah Sarawak state vunci pakhat asi ve mi YB Lee Kim Shin nih phone a ra ka chonh. "Curtin University in rian chuah duh hlah, Sabbatical leave ka nin pek lai. Thla 6 chung lakha full in ka nin pek lai. Sianginn na dih bel te ah Curtin ah na ra kir than lai" ti in phone in a ra ka chawnh. Kei mah nih asi kho lonak ka chim ii a lung a nuam lo ngai. Ka chim duhmi cu personally an ka dawh ngai timi asi. Politics kong  kan ceih ton tikah kan feeling ai khat. Kan nih nih Union kan ra ser ve hnu, kan ngah ding mi rights kan ngah lo nak kong ka chim hna. An mah nih an feel ve mi cu Sarawak hi Malaysia ram ah tel loin mah te ram pakhat ra siseh law a tu nak in tampi kan thancho lai/ kan rum lai an ti ton. Malaysia ram ih a chuah mi Oil & Gas hi a tam bik cu Sarawak in a chuah mi asi. Oil royalty an ti i, Oil & Gas sin in acoza nih revenue a ngah mi ih 10 % lawng Sarawak state nih an ngah ve. Cucu an lung a fah tuk. 

Sarawak pawl hi an ra fim tuk timi hi ka thinglung ah a um peng mi adang pakhat cu, an mah Sarawakian pawl nih Kuala Lum Pur le a dang West Malaysia lei ah an duh poah in an kal kho/ rian an tuan kho, khua an sa kho. Asi nain, West Malaysia ih Malaysian (Malays, Chinese, Indians) pawl nih Sarawak lei kal duh ahcun, passport he kal a hau. Rian an tuan duh ahcun, kan mah foreigner pawl bantukin work permit an ngei lawng ah an tuan kho. Sarawak state ah rian sau pi a tuan i, inn lo a ngei zong ah PR (Permanent Resident)  an pek hna lo. Ka huai pa cu Ipoh mi asi ii, Sarawak ah kum 30 work permit he rian a tuan. Inn zong a ngei nain, PR an pek lo. A ka ti mi cu, kan nih West Malaysia pawl nih Sarawak state ah PR ngah ding cu Foreigner pa ni Sarawak ah PR ngah ding nak in a har dueh a ka ti bal. Hihi an ra fim nak cu asi. Mah bantuk upadi cu ra um lo hlah seh law, atu cu, Malay Muslim pawl nih an neh tuh cang  hna lai. Kan thei cio ban in, Indonesia ih tikulh (Island) asi mi Abom le Maluku Island pawl hi a hlan ahcun krifa an ra tam dueh. Sarawak pawl bantuk upadi nih runvengnak an tuah hna lo. Indonesia ih mi tam dueh asi mi Muslim Indonesian pawl nih duhsa te in an Island lei an fuh hna, acoza nih coza riantuan pawl a thlah hna ii, Krifa le Muslim milu an khat deng cang. Atu le tu buainak achua, an ni thah, an biakinn mei in an khanh piak hna. An khua le ram lila ah ttihphan nak in khua an sa cang. 

Ka ca zong asau tuk cang. Lai ca hi ka tial thima lo, ka palh nak tampi um lai. Siaherhnak in ka ra tial ve mi asi. A ruah zia ra ka thiam piak ko uh.

Kalawm,

Pa Hmun