Baptist phu lak ah ruahnak aphunphun in itthen hmanh seh law tlaihtleng paruk (Six principle) nih hin Baptist thlarau (Spirituality) sining le a hmual thukpi in a langhter tiah zumh a si. Hi tlaihtleng paruk nih hin pumpak nunnak ah siseh, krifabu tthithruainak ah siseh, cozah he pehtlaihnak ah siseh, krifabu dang he pehtlaihnak ah siseh, sullam thukpi in le lam tampi in a than/tthan ter. A surlu tlaih khawh nakding ah pakhat hnu pakhat in atawinak bik in fiante kan izuam lai.
1. Baibal cu kan nawlngeihnak sang bik a si.
Hi tlaihtleng nih Baibal hi a biafang in nan dirpi lai tinak a chim duh mi a si lo. Hlanlio ah Pathian nawlngeihnak nakin Pope nawlngeihnak a sang deuh ah an rak chiah mi (Hierachical structure) kha thlen tinhnak a si. Baibal cu Pathian thinlung a langhter tu a thlalang a si ca ah Baibal dihlak nih a langhter mi Pathian thinlung put kha Baptist krifabu hruainak ah nawlngeihnak sang bik a si lai. Aho minung ruahnak hmnah Baibal chung i Pathian duhning nakin sang deuh hlah seh. Phundang i chim ah cun, dawtnak, remnak, dinnak, daihnak le luatnak a si mi Kri phung cu Baptist kan phung a si lai i Kri cawnpiaknak cu kan bu nawlngeihnak asang bik ah kan chiah lai tinak a si. (Johan 8:32-34)
2. Zumtu poh tlangbawi kan si. (I Piter 2:18)
Hi zumhnak hi England ram i Baptist hruaitu a si mi John Murlon tehna nih biaknak lei uktu a si mi hna achangchang in nawlngeihnak (Hierachy of Papal Authority) an rak duh lo nak chung in a chuak mi zumhnak a si. RC le Englican krifabu hruaitu Bishop le Pope te nawlngeihnak ahleihluak a si mi remhchunhnak (reformation) pa khat zong a si. Hruaitu le zapi karlak thleidannak a rak ngan tuk ca ah Bishop le Pope nih Zisuh dirhmun kha an laak i Pathian le zapi karlak dawnkhaantu ah an cang. Cu ruahnak hmaan lo mi cu zumtu poh tlangbawi kan si ti mi zumhnak lawng nih a lehthal khawh tiah an zumh.
Hi zumhnak nih mipi hi pasator le krifaupa tluk ah a chiah dih hna tinak a si hrimhrim lo. Mipi le Pathian karlak pehtlaihnak ah Kri tluk in aho hmanh nawl an ngeih kho lo tinak a si. Zisuh Kri lawng hi Pathian le minung karlak lamkaltu a si ca ah amah ton nakding ah zumtu pakhat cio nih aa tlukte in nawl kan ngei dih tinak a si.
3. Uknak le biaknak rianttuannak kan danter ( Separation of Church And State )
Vawleicung krifa tuanbia a mui chiattertu hna lak ah pakhat cu Constantine siangpahrang chan lio ah Rom cozah uknak le krifa biaknak cu pakhat ah an rak ser i krifa nih krifa a si lo mi kha minung sinak ah thleidan nak (abuse of human rights) phunphun an rak tuahmi kha a si. Cu thil cu fimnak ah ilak in protestant tthekhat le Baptist krifa hruaitu hna nih uknak le biaknak hi komh si ti hlah seh tiah an tthen. Chim duh mi cu, biaknak nih vawlei uknak nawl kha aa ngeihchih tik ah a nawlngeihnak kha a tthawn tuk ca ah biaknak lungput le thlarau kha a tlau i biaknak a muisam kha a chaitter tinak a si.
Biaknak nih uknak kha a bawmh khawh bantuk in a buaiter khawh ve i cu bantuk cun uknak zong nih biaknak kha a bawmh khawh i a buaiter khawh ve. Annih cu anmah le an lam cio in hman thiam ahcun mipi tthatnak a chuahter khawh nain hmanthiam lo ahcun mipi rawhnak le buainak a chuahter khawh ve. Cuca ah uknak le biaknak cu achung in aa tlai mi a si ko nain nawlngeihnak ah aa tthen lawng ah mipi ca ah tthatnak tam deuh an tauh kahwh lai tiah an zumh. Englalnd ram Baptist dirhtu Thomas Helwys tehan nih 1612 hrang ah zei cozah uknak le nawlngeihnak hmanh nih biaknak hi hna hnawh hlah seh, biaknak nih zalonnak (religious liberty) a ngeih awk a si tiah an rak dirpi ruang ah thawng an rak tla i thihnak tiang an rak ing tiah kan hmuh.
4. Mah bingte in krifabu nawl ngeih nak ( LocaL Church Autonomy) kan dirpi.
Local church krifabu nawlngeihnak ti mi hi krifabu pakhat le pakhat nawlngeihnak icuhnak ding ah le krifabu kip komh nawlngeihnak (association le convention) zuamcawh ding ah ngeih mi nawlngeihnak a si lo. Baptist krifabu nih a pommi mah bingte in nawlngeihnak cu krifabu dang he komhnak (fellowhship) rianttuannak kha a hrawktu (divisive autonomy) nawlngeihnak a si lo. A dihtthohtu (unity autonomy) nawlngeihnak lehlam a si. Baptist thawkka te in midang he nunhrawmnak le krifabu dang he hawikomhnka lungput (congregational unity) hi Baptist sining a si zungzal.
Cu ruang ah 1655 thawk in England ram Baptist krifabu lakah “association” (pengkomhnak) an rak thawk can gi locah churches vialte komh in rianttuanttinak an tuah. General Assembly (Ram pumpi komh nak) zong hi 1660 kum thawk in England ram Baptist Associations vialte komh in hmasa bik an rak tuah tiah kan hmuh. Midang he aa kom kho lo mi local church dirh khi Baptist kan kalning a si bal lo. Cu bantuk ruahnak in local churh a dirhmi hna cu Baptist kan kalning in a kalmi kan si lo ti hi mah le mah itheih hna usi law a ttha. Baptist nih krifabu dihlak i a lu cu Kri a si ti kha aa tlaih i Kri tukhaal ttha pa khat tang ah zumhnak aa kha tmi tuu dang he komh in rianttuanttinak (ecumenical body) kha fakpi in a dirpi. Local church autonomy nih a dirpimi cu pakhat le khat i hlat chinchinnak ca ah a si lo; mah umnak hmun cio i inaih chinchin ding ah a si. Baptist nih dannak lak ah rualnak (unity in diversity) timi ecumenical zumhnak kha a pom.
5. Pumpak duhthimnak zalonnak ( Liberty of individual conscience)
Hi zumhnak hi zumtu pakhat nih a duh poh in a nung kho tinak a si lo. America ram Baptist a rak thawk tu Roger William nih krifa biaknak ah mizei poh nih luatte in Kri an cohlan khawh nakding ah biaknak zalonnak (religious liberty) kong hi 1631-1635 karlak ah America ram Massachusetts ramtthen Salem khua hrawng ah a rak chim ruang ah ramtthen chung in an rak dawi. 1636 kum ah Rhode Island Colony a rak ser. Cu colony cun Pathian a bia mi kip nih luatnak tlamtling gneih kawhnak nawlngeihnak kha England siangpahrang Charles II sinah 1663 ah ca a rak ttial ruang ah nihin America le nitlaklei mi nih biaknak luatnak tling an hmuh tiah tuanbia ah kan hmuh. Baptist hruaitu hmasa pawl ruahnak ah, midang hranak a pe mi le dawnkhantu a va si zong ah aho poh nih a duh mi poh kha tuahnak nawl a ngei tinak a si hrimhrim lo. Cubantuk i a sullam kan ilak ah cun Baptist kalning in kan pial cang tinak a si. Hi zumhnak i a sullam taktak cu hi hi a si: Mizei hmanh Pathian zumh nak kong ah cun mahte in tuannak, thleidannak, cohlannak phuannak nawl a ngei. Aho hmanh nih mi pa khat a zumhnak kha soi nak nawl le sualphawt nak nawl a ngei lo. A zumhni cung zong ah nawl a ngei lo. Pakhat le pakhat anemnak i ichimhhrin le icawnpiak nak nawl lawng a ngei. Baptist nih hramhraam lunghtlennak (forced conversion) a pom lo. Aho hmanh ni anmha le an lungthlehning cio in Zisuh hi panh seh law a rian zong ttuan ko seh. Zumtu aho poh nih mah le duhthimnak (free will) aa tlukte in kan ngei dih tiah kan zumh. Hi bantuk luatnak pek a sinak cu mizei hmanh krifa he pehtlaihnak ah dawnkhaantu um hlah seh tinak a si.
6. Zumtu hna upat hnu tipil innak (Adult baptism)
Upat hnu tipilnak Baptist i an rak pomnak a ruang cu Baibalca biakam thar chung ah Bawi Zisuh cawnpiaknak ah si seh, zultu han cawnpiaknak ah si seh, ngakchia tipilnak (infant baptism) cawnpiaknak le tuahsernak a um hrimhrim lo ti hi an rak dirpi. Cuca ah ngakchia tipil innak a pom mi le hi kong a cawnpiak mi Baptist an um ah cun cuhna cu Baptist kalning in a pial mi an si cang ti kha kan fian a herh. Ngakchia tipil innak a pom mi krifabu hna i an laak mi Baibal hi Lamkaltu 2:41 i “mi tampi nih tipil an ing i an bu ah mi thongthum tluk an ichap” timi le Lamkaltu 16:33 chung i “an inchungkhar dihlak in tipilnak an ing colh” timi pawl khi an si. Asinain ngakchia tipil va pe hna u timi cawnpiaknak Zisuh kaa in si seh, Paul kaa in si seh a chuah nak a um lo. Upa kha tipil va pe hna u ti thengtheng zong Baibal ah a um lo nain Tipilpetu Johan si seh, Zisuh Kri (Mat 3:16-17) si seh an ngakchiat lio ah tipil an ing lo, an ngan hnu ah an ing ti kan hmuh ca ah Baibal ah zohchunh awk a um tiah kan ti khawh. Cun Zisuh nawlpek mi (The Great Commision) Mat. 28:19 ah tipil pek nak hlan ah “miphun vialte kha ka zultu ah va ser hna u” ti aum i, mah bia nih zultu a si kho ding mi dirhmun cu chia-ttha thleidannak a ngei kho mi upa dirhmun a si ti a fiang. Cuca ah Zisuh i a chim duh mi cu ngakhcia tipil pek si lo in amah zultu sinak zumhnak a ngei kho can gmi upa kha an si. Baptist hruaitu a rak simi John Smith zong nih amah le amah tipil a rak ipe. Cun Roger William tehna zong upat hnu tipil innka kha fakpi in an rak dirpi. Kawlram siangbawi hmasa Adoniram Judson zong Congregationalist a rak si nain India a phak hnu ah a lung a pem i tipil a ing tthan ti kan hmuh. Cun tipil innak he pehtlai in Baptist nih ti chung pil nakin Zisuh chung pil kha biapi deuh ah a chiah. Tichung pil (immersion) cu Zisuh chung pil langhternak hmanthlak a si (Rom 6:6-10).
Rev. S. Ngun Ling
(HBA Hmurka, July 2005, pp.5-10)
